Slavernij rond de Indische Oceaan

Van onze redactie, 11 september 2024Dat er slavernij voorkwam in Azië is niet algemeen bekend. Ons beeld van slavernij is vooral gebaseerd op de Trans-Atlantische slavenhandel. De recent verschenen boeken, van onder andere Matthias van Rossum en Reggie Baay, maken duidelijk dat de omvang van de Aziatische slavernij rond de Indische Oceaan groter was dan de Trans-Atlantische slavernij en even gruwelijk.

De Europeanen komen naar Azië

Slavenhandel is een onderdeel van het Aziatisch handelsnetwerk dat al bestaat voor de Portugezen als eerste Europeanen zich een plaats verwerven binnen dat netwerk. Wel verandert de schaal van de slavenhandel. Handelsmaatschappijen als de en de Engelse Oost-Indische Compagnie (East Indian Company) maken meer gebruik van de arbeid van tot slaaf gemaakte mannen en vrouwen.

Op de eerste Nederlandse reis van Cornelis de Houtman naar Azië worden onderweg in Madagaskar al twee jonge slaafgemaakte mannen gekocht en meegenomen aan boord. Deze worden Lourens en Madagascar gedoopt. De slavernij in de VOC-tijd kenmerkt zich door de schaal en het grote gebied waarbinnen de tot slaafgemaakten worden verhandeld. Mensen worden over lange afstanden verhandeld tussen Afrika, Zuid-Azië en Zuidoost Azië.

Uit 'Kleurrijke tragiek'

"In 1688 waren er in Batavia 26.000 tot slaafgemaakten, op de Banda-Eilanden 3700 en in Makassar 1500 tot slaafgemaakten".

Matthias van Rossum

De omvang van de slavenhandel

De omvang van de slavenhandel in Azië is in de zeventiende eeuw groter dan de veel bekendere Trans-Atlantische slavenhandel. Als we al een beeld hebben bij slavernij in Indonesië is dat beeld vaak rooskleuriger dan bij de Trans-Atlantisch slavernij, waarbij mensen gedwongen waren zwaar werk te verrichten op plantages. In werkelijkheid is de Aziatische slavernij niet minder gruwelijk. Mensen komen terecht in een vreemde omgeving, duizenden kilometers van huis, waar ze de taal en gewoonten niet kennen. Ze worden in huishoudens te werk gesteld, maar ook in economisch belangrijke sectoren waar ze zwaar werk doen, zoals in mijnen, de specerijenproductie (perken van Banda), suikerbranderijen, scheepswerven of bij het laden en lossen van schepen.

Onderdeel van de Canon van Nederland

Verzet

Slavernij is niet onomstreden. Oud VOC-bestuurder Dirk van Hogendorp is een fel tegenstander van koloniale slavernij. Hij schrijft hierover in het toneelstuk “Kraspoekol.” Als “Kraspoekol” in première gaat, doen enkele slavernijlobbyisten er alles aan om de voorstelling te verstoren. Na de première is het stuk nooit meer opgevoerd.

Tot slaafgemaakten zelf komen geregeld in verzet. Ze ontvluchten waar mogelijk uit gevangenschap. Niet zelden worden slavenhouders vermoord. Een groot aantal mensen kiest voor zelfdoding als ze de mogelijkheid hebben van een slavenschip te springen. Een opmerkelijk verhaal is dat van Untung Surapati, een Balinees die op de slavenmarkt van Batavia wordt gekocht. Het lukt hem te vluchten. Later wordt hij als strijder en bondgenoot van het sultanaat Mataram een geducht tegenstander van de VOC

"De première van “Kraspoekol” wordt verstoord om in duisternis te houden wat niet voor het licht was bedoeld."

Een ooggetuige in de schouwburg

De Njai

Een veel voorkomende vorm van slavernij die lang onderbelicht is gebleven, is het fenomeen van de Njai. Vrouwen worden verkocht en soms doorverkocht om gedwongen in concubinaat te leven met (Europese) mannen. Deze praktijk blijft ook na de afschaffing van de slavernij in voormalig Nederlands-Indië/Indonesië bestaan. Formeel zijn de vrouwen dan geen bezit meer van de man, maar de mate van vrijwilligheid valt te bezien.

Afschaffing slavernij in voormalig Nederlands-Indië

Nadat de Nederlandse staat vanaf het begin van de negentiende eeuw de boedel van de VOC overneemt, blijft slavernij bestaan. In 1860 wordt slavernij in Nederlands-Indië/Indonesië officieel afgeschaft, maar blijft op verschillende eilanden lang doorgaan. Als laatste tot 1912 op het eiland Samosir in het Tobameer (Noord-Sumatra).